Wierzby (Salix) z rodziny Salicaceae obok topól stanowią rodzinę wierzbowatych, są to rośliny bezpłatkowe o niepozornej budowie kwiatu, pozbawionej korony i okwiatu, zwykle rozdzielnopłciowe, rozprzestrzeniane przez wiatr. Słupki są zwielokrotnione, zrośnięte, składające się z kilku owocolistków. Do wierzbowatych należą drzewa i krzewy dwupienne tzn., że kwiaty pręcikowe i słupkowe zebrane są na dwóch osobnikach i skupione w kwiatostany w formie bazi. Niewielkie kwiaty występują bez okwiatu, znajdują się w kątach przysadek na kształt łusek. Kwiaty wierzby, w przeciwieństwie do topoli, zaopatrzone są w miodniki i rozmnażają się owadopylnie. Kwiaty pręcikowe wierzby ulegają redukcji do dwóch, kwiaty słupkowe zbudowane są z jednego słupka, z dużą ilością zalążków. Owoc stanowi torebka, nasiona pokryte są puchem, transportowane są przez wiatr. Rodzaj Wierzba (Salix) obejmuje 20 gatunków drzew i krzewów, które porastają brzegi rzek, dróg, formują zarośla, utrwalają wydmy piaszczyste.
Wierzba biała (Salix alba) jest drzewem dwupiennym, wzniesionym, o szybkim wzroście, dochodzi do 6-25 m wysokości. Korona tworzy liczne rozgałęzienia, kora żółtego lub jasnobrązowego koloru, pąki zaopatrzone we włoski przylegają do gałązek. Młode gałęzie nieznacznie zwisające, szarobrązowe, pokryte są gęstym, połyskującym owłosieniem. Liście na kształt podłużnego lancetu wynoszą 6-10 cm szerokości, z wierzchu ciemnozielone, od spodu białoszare, najbardziej szerokie na środku, brzegi są piłkowane, pierwsze listki po obu stronach owłosione, starsze na zewnętrznej powierzchni gładkie, na dolnej stronie zielono-niebieskie i z owłosieniem, występują lancetowate przylistki. Wraz z rozwijaniem się liści kwitną kotki długości 4-6 cm, męskie są żółte, żeńskie zielone, łuski na kotkach owłosione przy podstawie, w kwiatach pręcikowych znajdują się dwa pręciki z nitkami wolnymi, pylniki są żółte, kwiaty słupkowe zbudowane są z siedzącego słupka z niewielką szyjką. Czas kwitnienia przypada na kwiecień-maj. Wierzba biała występuje przy brzegach rzek, na terenach lasów łęgowych, na podmokłych łąkach, w pobliżu strumieni, jest rośliną pospolitą na niżu, leczniczą.
Wierzba iwa (S. caprea) rośnie w formie krzewu lub niewielkiego drzewa dwupiennego o szerokiej koronie, wysokości 3-9 m. Na pniach i korze starszych drzew znajdują się przetchlinki i wydłużone spękania. Charakteryzuje się gorzkim smakiem, balsamicznym (kora jest lecznicza). Pączki liściowe są niepozorne, pączki kwiatów znacznie większe, pogrubione, zaokrąglone, rzadko owłosione. Liście szerokojajowate o eliptycznym zarysie wynoszą 5-12 cm długości, w części środkowej 2-5 cm, młode liście obustronnie owłosione, końce liści powyginane, górna ich powierzchnia jest ciemnozielona, pozbawiona włosków, od spodu szaroniebieskie z włoskami, krawędzie wykazują piłkowanie z drobnym karbowaniem, są faliste. Występują przylistki nerkokształtne, nietrwałe, kotki męskie zaokrąglone kwitną w marcu, następnie opadają, pręciki z żółtymi pylnikami, kotki ze słupkami owalne, zielonawe, kwiaty męskie i żeńskie skupione w łuskowate kotki z miodnikowym gruczołem u nasady. Torebki na końcach zaostrzone, szare z owłosieniem, nasiona koloru białego, również z włoskami. Wierzba iwa jest często spotykana w lasach mieszanych, na polanach, obrzeżach lasów, przy drogach, wchodzi w skład zarośli, żwirowisk niedaleko wody. Jest rośliną pionierską, szybko rozprzestrzenia się na polanach i zrębach, stanowi pierwszy pożytek pszczół, żerują na niej gąsienice wielu motyli.
Innym gatunkiem krajowym jest wierzba krucha (S. fragilis), występuje w postaci drzewa dwupiennego, dorastającego do 10-15 m wysokości, korona ma pokrój kopulasty. Gałęzie pozbawione są owłosienia, błyszczące, koloru czerwono-brązowego, łatwo się łamią przy nasadzie. Pąki odchodzą pod pewnym kątem i są zaostrzone, bez włosków, młode lepkie. Wydłużone liście za młodu lepkie o zarysie lancetowatym na szczycie ostre, górna powierzchnia ciemnozielona, błyszcząca, od spodu szaro-niebieskie, wynoszą 5-15 cm długości, na brzegach piłkowane. Kwiaty wyrastają razem z liśćmi w kwietniu i maju, kotki męskie długości 3-4 cm, żeńskie 3-6 cm, ustawione są na bocznych pędach, wydłużone, walcowate, zaopatrzone w szypułki długości 3cm, łuski kotkowe omszone opadają przed dojrzeniem owoców. Środowiskiem występowania wierzby kruchej są wilgotne lasy, podmokłe łąki, przydroża, zalewiska, roślina bardzo rozpowszechniona.
Również drzewem lub krzewem dwupiennym, dochodzącym do 4-10 m wysokości, o znacznym ulistnieniu jest wierzba pięciopręcikowa (S. pentandra) inaczej zwana wierzbą laurową. Korowina starszych pni jest szara, pędy czerwono-brązowe, nieomszone , pączki pozbawione są owłosienia, błyszczące. Liście eliptycznego kształtu, podobne do laurowych, jajowato rozszerzone, ich długość wynosi 5-15 cm, w przekroju 3-4 cm, są nieznacznie zaostrzone, przy nasadzie liście zaokrąglone albo sercowate, krawędzie gruczołowato- piłkowane. Górna powierzchnia liści nieowłosionych jest ciemnozielona, lakierowana, od spodu jasnozielona, widoczny żółty środkowy nerw, ogonek liściowy lepki od 4 do 15 mm długości. Występują przylistki o drobnym piłkowaniu. Kwiaty zaopatrzone w dwa gruczoły miodnikowe. Kotki męskie jasnożółte na 3-5 cm długie, kwiaty liczą 5-8 nie zrośniętych pręcików. Kotki żeńskie długości 3-6 cm zbudowane są ze słupków nagich o oddzielnych krótkich szyjkach. Kwitnienie odbywa się po rozwinięciu się liści w maju i czerwcu. Miejscem występowania wierzby pięciopręcikowej są wilgotne łąki i lasy, obszary nadrzeczne, przydroża, zalewiska, jest rozpowszechniona na niżu i w niższych obszarach górskich.
Inna spośród wierzb, wierzba purpurowa (s. purpurea) inaczej zwana wikliną rośnie w formie dwupiennego krzewu, osiągającego wymiary od 2 do 6 m wysokości. Młode gałązki odznaczają się czerwoną, purpurową barwą, są giętkie, niczym nie owłosione. Liście w kształcie lancetu, długości 5-10 cm, w górnej części rozszerzone, przy końcach o blaszce niepowycinanej, w górnej części piłkowane lub o niewielkim ząbkowaniu, pozbawione owłosienia. Dolna powierzchnia liści szaro-niebieska, (górna ciemnozielona) po zaschnięciu czernieje. Kotki pojawiają się przed wzejściem liści, są siedzące z łuseczkowatymi przykwiatkami, kwiaty pręcikowe są krótkie, wałeczkowate, łuskowato zagięte, często omszone, zaopatrzone w dwa pręciki, których nitki są zrośnięte, sprawiając wrażenie jednego pręcika, o purpurowych pylnikach. Słupki w kwiatach żeńskich są siedzące, owalne, orzęsione, znamiona mają niewielkie i zgrubiałe. Występują łuski kotkowe w górnej części, ciemne. Czas kwitnienia przypada od marca do maja. Miejscem występowania wierzby purpurowej są rzeki i potoki, na niżu i niższych położeniach górskich.
Wierzba rokita (S. repens) zwana rokitą, jest również krzewem, dość niskim, dwupiennym, dochodzącym do 30-100 cm wysokości. Charakteryzuje się obecnością podziemnych pędów, kładących się po podłożu, gałązki nadziemne są wzniesione, pędy młode zaopatrzone w owłosienie. Czerwone pączki mają pokrój zaokrąglony. Liście równowąskie o kształcie eliptycznym lub lancetowatym są długości1-5 cm, w przekroju 0,5-2 cm, na szczycie zaostrzone, przy nasadzie klinowate, o brzegu gładkim, młode listki owłosione. Przylistki mają kształt lancetowaty lub nie występują. Kotki są niepozorne zbudowane z filcowatych słupków. Gatunek tej wierzby spotkać można na torfowiskach, podmokłych łąkach, przy drogach, na wilgotnych stanowiskach.
Inny niewielki krzew dwupienny stanowi wierzba szara (S. cinerea) nosząca nazwę łozy, osiąga wymiary 0d 1,5 do 3 m wysokości. Młode pędy szare, zaopatrzone w owłosienie, pączki bardzo zaokrąglone, również filcowate. Kora przejawia obecność wklęsłości. Liście wydłużone kształtu jajowatego, za młodu filcowate, w górnej części rozszerzone, 5-10 cm na długość, w przekroju wynoszą 2-4,5 cm. Brzeg blaszki liściowej wykazuje piłkowanie, górna powierzchnia jest szarozielona, niebłyszcząca, od spodu szara, owłosiona z odznaczającym się unerwieniem, na blaszce widoczne marszczenia. Kotki męskie na 3 cm długie, żeńskie długości 9 cm, słupki pozbawione szyjek, z włoskami i szypułkami. Kwiaty zaopatrzone w 4-7 podsadek, łuski kotkowe tępo zakończone lub okrągławe, zaopatrzone w owłosienie. Kwitnienie przypada od lutego do kwietnia. Łozę spotkać można w rowach, na podmokłych łąkach, torfowiskach, skrajach lasów, przy brzegach wód, rozprzestrzeniona jest na niżu po regiel dolny.
Wierzba trójpręcikowa (S. triandra) występuje w postaci dwupiennego krzewu o rozmiarach 1,5-3,5 m, o korze złuszczającej się, pąkach bez owłosienia. Młode gałązki barwy brązowej lub żółto-zielonej, starsze pędy są szare. Liście lancetowate, wydłużone, szerokie lub jajowate o długości 5-10 cm, w przekroju 2-3 cm, nieznacznie zaostrzone, na obu powierzchniach zielone. Kotki wąskie, po przekwitnieniu niezbyt zwięzłe. Kwiaty męskie składają się z trzech pręcików, słupki w kwiatach żeńskich wyposażone w krótką szyjkę (lub nie występuje), znamię niewielkie, odstające. Wierzba trójpręcikowa zasiedla rowy, brzegi wód, rośnie w pobliżu łąk.
Wierzba uszata (S. aurita) to również niewielki krzew dwupienny dorastający do 0,5-2 m wysokości. Cechą typową są zagłębienia na korze starszych gałęzi, pędy młodsze są cieńsze czerwone lub żółte, niczym nie owłosione. Pąki niepozorne, nieomszone, o zarysie trójkątnym. Liście odwrotnie jajowate pozbawione są połysku, lekko zaostrzone na 3-5 cm długie, w górnej części szersze, krawędzie falisto powycinane, na dolnej powierzchni występuje szare owłosienie, również przylistki. Kwiaty kotkowe długości do 2 cm, kwiaty żeńskie wyposażone w słupki pozbawione szyjek, z długimi szypułkami, obecne włoski, łuski są zaostrzone lub tępe. Torebki w kształcie stożka ze srebrnym owłosieniem. Wierzba uszata rośnie na torfowiskach, w pobliżu wód, w rowach, na skrajach lasów.
Wierzba wiciowa (S. viminalis) zwana witwą przyjmuje również formę krzewu dwupiennego, dorastającego do 4-10 m. Pąki przylegają do pędu, są zaopatrzone w owłosienie. Gałęzie szare lub żółto-zielone, pokryte owłosieniem. Liście krótkoogonkowe, wydłużone, równowąskie o wymiarach 8-15 cm na długość, 6-12 mm w przekroju, są na szczycie wyraźnie zaostrzone, blaszka liściowa falista, zwinięta do środka, dolna powierzchnia pokryta jedwabistym meszkiem, błyszcząca, górna powierzchnia ciemnozielona, przysadki również równowąskie lu lancetowate, mniejsze od ogonka. Kwiaty do 3 cm długości i 1 cm na grubość, gęsto porośnięte, rozwijają się przed pojawieniem się liści, proste, obecny łuseczkowaty liść, męskie są żółte, słupkowe szarozielone, zaopatrzone są w łuseczkowate przysadki ze srebrnymi włoskami. Słupki w kwiatach żeńskich są siedzące lub z krótkimi szypułkami, z włoskami a znamiona cienkie. Występuje gruczoł miodnikowy, który jest dłuższy niż szypułka słupka. Wierzbę wiciową spotkać można w całym kraju w pobliżu wód, zarośli.
Z gatunków chronionych wierzba borówkolistna (S. myrtilloides) jest krzewem wykształcającym płożące się pędy podziemne, dorasta do 0,5 m wysokości. Pączki są niewielkie, zaokrąglone. Liście niczym nie owłosione, w kształcie elipsy, długości 3 cm, nieznacznie zaostrzone, zaopatrzone są w krótkie ogonki, krawędzie blaszek powycinane lub jednolite. Górna powierzchnia liści jest intensywnie zielona, dolna sina z zaznaczonym unerwieniem. Wraz z pojawieniem się liści rozwijają się kwiaty tworzące kotki o łuskach zaokrąglonych, delikatnie owłosionych. W kwiatach męskich występują gruczoły miodnikowe, pręciki nie są zrośnięte. W kwiatach żeńskich słupki są pozbawione owłosienia, występują krótkie czerwone znamiona. Wierzba borówkolistna występuje w rozproszonych miejscach na niżu i pogórzu, jest to roślina wybitnie torfowiskowa, ginie wraz z osuszaniem torfowisk.
Wierzba lapońska (S. lapponum) jest krzewem osiągającym wysokość 2m, charakteryzuje się gałęziami brązowymi, połyskującymi. Liście wydłużone i eliptyczne, w górnej części szersze, nieznacznie zaostrzone, od spodu szaro owłosione, na górnej powierzchni szarozielone również z włoskami. Kwiaty tworzące kotki są rozdzielnopłciowe. Wierzba lapońska występuje na nielicznych stanowiskach, na torfowiskach w północno-wschodnich regionach kraju, na Wyżynie Lubelskiej, w Sudetach.
Wierzbami obsadza się parki i ogrody, wydmy, w celu wzmocnienia nasypów. Ponadto wierzba purpurowa i wiciowa ma zastosowanie w wikliniarstwie (wierzby koszykarskie). Wierzba wiciowa stanowi też materiał energetyczny. Ze względu na pochłanianie metali ciężkich używa się je w oczyszczaniu ścieków. Wierzby są wykorzystywane w zielarstwie (kwas salicylowy, tanina) jako środki przeciwgorączkowe i napotne.